Brotið á félagafrelsi ungs fólks

Undanfarin ár hefur LUF barist fyrir viðurkenningu á rétti ungs fólks til að sitja í stjórnum almennra félagasamtaka í samræmi við réttindi félagsmanna, samþykktir félaganna og sjálfsákvörðunarrétt þeirra. Baráttan hófst þegar fyrirtækjaskrá Ríkisskattstjóra neitaði LUF um skráningu á stjórn félagsins vegna þess að einn stjórnarmaður hafði ekki náð 18 ára aldri. Vildi stofnunin því ekki taka tilkynninguna gilda. Málið hefur verið til meðferðar hjá stjórnvöldum undanfarin ár og verður málsmeðferð þess gerð betri skil í köflunum hér á eftir.

Synjun Ríkisskattstjóra

Eftir stjórnarskipti á sambandsþingi LUF 2017 sendi félagið tilkynningu um breytingar á stjórn til Ríkisskattstjóra (RSK); líkt og nýjum stjórnum er skylt. RSK neitaði að taka tilkynningu félagsins til greina af þeim sökum að einn stjórnarmanna væri ólögráða. Fulltrúi Ungra Pírata var réttkjörinn á þinginu í stjórn, þá 16 ára að aldri. Þegar stjórn LUF falaðist eftir frekari upplýsingum, tilvísun til laga og rökstuðningi fengust þau svör að ólögráða einstaklingum væri óheimilt að sitja í stjórnum félagasamtaka. Þá gat Ríkisskattstjóri ekki vísað á lagaheimild máli sínu til stuðnings, sagði að um vinnureglu væri að ræða og ráðlagði LUF að kjósa nýjan, lögráða, einstakling í stjórn. 

Neitun þessi gengur gegn lögum og brýtur þar að auki gegn mannréttindaákvæði stjórnarskrár lýðveldisins Íslands nr. 33/1944 sem á jafnt við um börn sem og fullorðna, nánar tiltekið ákvæði um félagafrelsi og jafnræði. Réttindi barna til tjáningar og þátttöku í samfélaginu eru einnig sérstaklega tryggð í 12. til 15. gr. Barnasáttmála Sameinuðu þjóðanna, sbr. lög nr. 19/2013. Eiga börn því sjálfstæðan rétt til þess að stofna og taka þátt í félögum. Enn fremur telur LUF félagafrelsisákvæði 74. gr. stjórnarskrárinnar ná til fullrar þátttöku í almennum félögum og þar með ákvörðunarvalds og stjórnarsetu. Afstaða RSK um að neita ungmennum um þátttöku og að njóta réttinda í starfi almennra félaga telst því til mismununar á grundvelli aldurs, sem andstæð er jafnræðisreglu 65. gr. stjórnarskrárinnar.

Stjórn LUF leit málið alvarlegum augum og sendi því áskorun um endurskoðun málsins til RSK. Áskorunin var unnin í samstarfi við Barnaheill, Mannréttindaskrifstofu Íslands, Umboðsmann barna og UNICEF á Íslandi, en allir þessir aðilar rituðu undir áskorunina sem send var Ríkisskattstjóra þann 9. júní 2017. 

Í áskorun segir: að „almennum félögum er lögum samkvæmt í sjálfsvald sett að skipa stjórnir sínar. Að því gefnu að samþykktir slíkra félaga felli ekki beina fjárhagslega ábyrgð á ólögráða einstaklinga, hefur RSK ekki lagaheimild til afstöðu sinnar og synjunar á skráningu.“ Skorað var á RSK „að virða sjálfstæð réttindi barna og falla frá ólögmætum verkferlum svo félagasamtök, sem yfirleitt hafa lítið fjárhagslegt bolmagn, þurfi ekki að sækja rétt sinn annað.“ Áskorunina í heild má nálgast hér.

RSK varð ekki við áskoruninni og staðfesti loks afstöðu sína til málsins með formlegri synjun þann 16. mars 2018. Í synjun sinni féll RSK frá þeim skýringum að um vinnureglu væri að ræða. En þar var reynt að rökstyðja tilvist óskrifaðrar reglu þess efnis að stjórnarmenn almennra félaga þyrftu að vera fjárráða til að teljast hæfir til stjórnarsetu.

Stjórnsýslukæra til ráðuneytisins 

Þar sem máli LUF hjá RSK lauk með formlegri synjun var sú ákvörðun kæranleg til æðra stjórnvalds. Í tilviki fyrirtækjaskrár RSK heyrir stofnunin undir Atvinnuvega- og nýsköpunarráðuneytið. Synjun RSK var því formlega kærð til ráðuneytisins þann 14. júní 2018.

RSK var gefið færi á að útskýra afstöðu sína og hélt stofnunin fast í synjun sína. LUF gerði fjölmargar athugasemdir við skýringar RSK og þá sérstaklega að ekki hafi verið sýnt fram á að ákvörðunin væri byggð á fullnægjandi lagaheimild.

Niðurstaða ráðuneytisins barst félaginu 25. september 2019. Mikil vonbrigði voru með niðurstöðuna og afgreiðslu ráðuneytisins sem staðfesti niðurstöðu RSK á grundvelli þess að ólögráða einstaklingar geta ekki gengist undir fjárhagslegar skuldbindingar persónulega samkvæmt lögræðislögum. Stjórn LUF telur þá aðstöðu ekki samræmast stjórnarsetu í almennum félögum þar sem einstakir stjórnarmenn geta ekki gengist undir skuldbindingar svo gilt sé að félagarétti. LUF taldi ráðuneytið því ekki hafa ígrundað málið nægilega vel.

Í kjölfarið samdi stjórn LUF í samráði við fulltrúa aðildarfélaga LUF áskorun til Þórdísar Koldbrúnar R. Gylfadóttur, atvinnuvegaráðherra, sem aðildarfélögin undirrituðu. Áskorunina, sem má nálgast hér, afhentu fulltrúar LUF á fundi með ráðherra þar sem fulltrúarnir útskýrðu afstöðu LUF og þá hagsmuni sem eru í húfi. Ráðherra tók áskoruninni vel og var öll af vilja gerð að finna ásættanlega lausn á málinu.

Kvörtun til Umboðsmanns Alþingis

Þó svo að ráðherra hafi lýst yfir vilja til að finna lausn á málinu hafði stjórn LUF aðeins takmarkaðan tíma til að leita með málið til umboðsmanns Alþingis. Sigurður Helgi, lögfræðingur LUF, sendi því kvörtun til umboðsmanns þann 20. ágúst 2020. Kvörtun LUF beindist að niðurstöðu fyrirtækjaskrár RSK, sem LUF telur ólögmæta, sem og málsmeðferð málsins í stjórnsýslunni, en LUF telur málið m.a. hafa tekið óásættanlega langan tíma, það hafi verið illa rannsakað og illa rökstutt.

Umboðsmaður sá ástæðu til að taka kvörtunina til meðferðar og óskaði skýringa atvinnuvega- og nýsköpunarráðuneytisins á atriðum varðandi meðferð málsins. LUF fékk færi á að bregðast við skýringum ráðuneytisins sem sendar voru umboðsmanni. LUF taldi ástæðu til að gera töluverðar athugasemdir við skýringar ráðuneytisins en þar komst ráðuneytið m.a. að þeirri niðurstöðu að skortur á fjárræði kæmi með öllu í veg fyrir stjórnarsetu í almennum félögum. Þeir sem væru ófjárráða vegna aldurs gætu ekki skuldbundið sig sjálfa og þar af leiðandi ekki félag heldur. Þrátt fyrir það taldi ráðuneytið einstakling sem ekki hefur fjárræði vegna aldurs geta fengið umboð frá stjórn til að skuldbinda félag.

Beðið er frekari átekta vegna málsins en umboðsmaður kann að óska eftir frekari skýringum frá ráðuneytinu en ef hann telur málið upplýst tekur hann ákvörðun um að fella málið niður eða ljúka því með áliti. Stjórn LUF bindur vonir við að umboðsmaður taki undir röksemdir félagsins og að fyrirtækjaskrá RSK hverfi frá þessari ólögmætu mismunun í kjölfarið.